قربانی شدن در رابطه عاطفی
5دقیقه
آنچه در این مقاله می‌خوانید [پنهان‌سازی]
رابطه‌ی عاطفی جایی است که انسان انتظار امنیت، آرامش و رشد دارد. اما گاهی همین رابطه تبدیل به میدان جنگی می‌شود که یکی از طرفین دائماً احساس می‌کند مورد بی‌عدالتی، بی‌توجهی یا سوءاستفاده قرار گرفته است. این وضعیت که در روانشناسی با عنوان قربانی شدن در رابطه عاطفی شناخته می‌شود، پدیده‌ای رایج اما نادیده گرفته‌شده است.
در مطالب قبلی دانستید که ذهنیت قربانی بودن چیست؟ در این مقاله از دریچه آگاهی قصد داریم مفهوم قربانی شدن، نشانه‌ها، ریشه‌های روانشناختی و پیامدهای آن را بررسی کنیم و در نهایت راهکارهایی برای رهایی از این چرخه ارائه دهیم.
قربانی شدن در رابطه عاطفی یعنی چه؟
قربانی شدن در رابطه به معنای آن است که فرد به طور مداوم در جایگاه کسی قرار می‌گیرد که «مورد ظلم واقع شده»، «بی‌قدرت است» و «کنترلی بر شرایط ندارد». چنین فردی معمولاً احساس می‌کند همه مشکلات از طرف مقابل است و خودش هیچ نقشی در بهبود یا تغییر شرایط ندارد.
این وضعیت دو جنبه دارد:
- احساس درونی: فرد واقعاً باور دارد که ناتوان است و هیچ راهی برای تغییر شرایط ندارد.
- رفتار بیرونی: او به شکایت، سرزنش یا سکوت منفعلانه روی می‌آورد و همین رفتارها باعث تداوم چرخه قربانی شدن می‌شود.
نشانه های فرد قربانی در رابطه
اولین قدم برای درمان ذهنیت قربانی، شناخت نشانه های آن است. اگر نمی‌دانید آیا شما یا فردی که می‌شناسید در نقش قربانی قرار گرفته‌اید یا نه، به نشانه های قربانی شدن در رابطه عاطفی توجه کنید:
- همیشه خود را مقصر نمی‌دانید اما مدام دیگری را مقصر مشکلات می‌دانید.
- از ابراز نیازها و خواسته‌هایتان اجتناب می‌کنید، چون می‌ترسید رد یا قضاوت شوید.
- احساس بی‌قدرتی و ناتوانی در تصمیم‌گیری دارید.
- نیاز به تایید و توجه بیش از حد دارید.
- از مواجهه و حل تعارض‌ها اجتناب می‌کنید.
- گاهی احساس می‌کنید برای جلب توجه باید رنج بکشید یا مظلوم واقع شوید.
چرا افراد در نقش قربانی قرار می‌گیرند؟
قربانی شدن صرفاً نتیجه رفتار طرف مقابل نیست، بلکه اغلب ریشه در گذشته فرد دارد. برخی دلایل اصلی عبارتند از:
تجربیات کودکی
کودکانی که در خانواده‌های پرتنش، بی‌توجه یا سلطه‌گر رشد کرده‌اند، اغلب یاد می‌گیرند که برای بقا باید سکوت کنند و احساساتشان را نادیده بگیرند. این الگو بعدها در روابط عاطفی تکرار می‌شود.
اعتماد به نفس پایین
فردی که خود را بی‌ارزش می‌داند و درگیر قربانی شدن در رابطه عاطفی است، احتمال بیشتری دارد که در روابط، نیازهای خود را نادیده بگیرد و اجازه دهد دیگری مرزهایش را بشکند.
ترس از تنهایی
ترس شدید از ترک شدن باعث می‌شود فرد هر شرایطی—even آسیب‌زا—را تحمل کند و ترجیح دهد «قربانی بماند» تا اینکه خطر جدایی را تجربه کند.
باورهای اشتباه درباره عشق
باورهایی مثل «عشق یعنی فداکاری مطلق» یا «اگر زیاد رنج بکشم یعنی بیشتر دوست دارم» زمینه‌ساز تکرار نقش قربانی هستند.
پیامدهای روانی و عاطفی
قربانی شدن در رابطه عاطفی نه تنها به رابطه آسیب می‌زند، بلکه سلامت روان فرد را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. برخی از پیامدهای احساس قربانی شدن در رابطه عاطفی شامل موارد زیر هستند؛
- اضطراب و افسردگی مزمن
- کاهش عزت نفس
- خشم فروخورده و احساس بی عدالتی
- وابستگی ناسالم به شریک عاطفی
- کاهش کیفیت زندگی و روابط اجتماعی
چرخه قربانی – نجات دهنده – آزارگر (مثلث کارپمن)
در روانشناسی، مثلث کارپمن یکی از الگوهای معروف روابط ناسالم است که توضیح می‌دهد افراد چگونه به‌طور ناخودآگاه بین سه نقش جابه‌جا می‌شوند. این نقش‌ها ثابت نیستند؛ یعنی ممکن است فردی که امروز در جایگاه قربانی است، فردا در نقش نجات‌دهنده یا حتی آزارگر قرار بگیرد. همین تغییر مداوم باعث می‌شود رابطه به یک چرخه‌ی فرسایشی و پر از سوء تفاهم تبدیل شود. در جدول زیر این چرخه را بررسی می کنیم؛
| نقش | ویژگی ها | رفتار رایج | پیامدها |
| قربانی | احساس ضعف، ناتوانی و بی قدرتی دارد | شکایت مداوم، اجتناب از تصمیم گیری، مقصر دانستن دیگران | وابستگی، کاهش عزت‌نفس، درماندگی |
| آزارگر | کنترل گر یا سرزنش گر است. | انتقاد شدید، تحقیر، اعمال قدرت | ایجاد ترس، خشم و فاصله عاطفی |
| نجات دهنده | تلاش برای فداکاری و حل مشکلات دیگران | نادیده گرفتن نیازهای خود، مراقبت افراطی | فرسودگی روانی، دلخوری و احساس سوءاستفاده |
نکته مهم این است که هیچ کدام از این نقش‌ها سالم یا پایدار نیستند. حتی نجات‌دهنده که در ظاهر «کمک‌کننده» به نظر می‌رسد، در واقع به تثبیت نقش قربانی کمک می‌کند. تنها راه رهایی، خروج از مثلث و حرکت به سمت نقش‌های سالم‌تر مثل «همراهی متقابل، گفت و گوی شفاف و مسئولیت پذیری فردی» است.
چگونه از نقش قربانی خارج شویم؟
خروج از وضعیت قربانی شدن در رابطه عاطفی نیازمند آگاهی، تمرین و گاهی کمک تخصصی است. در ادامه چند راهکار عملی ارائه می‌شود:
پذیرش مسئولیت
اولین گام، پذیرش این نکته است که شما هم در شکل‌گیری الگوهای رابطه نقش دارید. این به معنای مقصر بودن نیست، بلکه یعنی می‌توانید بخشی از تغییر باشید.
بازشناسی احساسات
احساسات واقعی خود—خشم، غم، ناامیدی یا ترس—را شناسایی کنید. سرکوب مداوم احساسات، شما را در نقش قربانی نگه می‌دارد.
تعیین مرزهای سالم
بیاموزید «نه» بگویید. مرزهای روشن به شما کمک می‌کنند که خود را ارزشمند بدانید و مانع سوءاستفاده عاطفی شوید.
تقویت اعتماد به نفس
فعالیت‌هایی انجام دهید که احساس توانمندی را در شما تقویت کند: یادگیری مهارت جدید، ورزش، یا موفقیت‌های کوچک روزمره.
گفت‌وگوی سالم
به جای سکوت یا سرزنش، از مهارت‌های ارتباطی مانند «بیان جملات من» استفاده کنید. مثلاً به جای «تو هیچ‌وقت به من توجه نمی‌کنی» بگویید: «من وقتی توجه نمی‌بینم احساس تنهایی می‌کنم».
مراجعه به مشاور
گاهی الگوهای قربانی آن‌قدر عمیق هستند که بدون کمک تخصصی نمی توان از آن ها رها شد. جلسات مشاوره فردی یا زوج‌درمانی می‌تواند مسیر را هموارتر کند.
سخن پایانی
قربانی شدن در رابطه عاطفی تنها به معنای مورد ظلم واقع شدن از طرف دیگران نیست؛ بلکه بیشتر به شیوه‌ای از زندگی و نگرش اشاره دارد که فرد ناخودآگاه آن را انتخاب می‌کند. رهایی از این چرخه نیازمند شجاعت، خودآگاهی و تغییر باورهاست.
به یاد داشته باشید: شما لایق رابطه‌ای سالم، محترمانه و همراه با رشد متقابل هستید. اگر احساس می‌کنید در نقش قربانی گرفتار شده‌اید و درگیر قربانی شدن در رابطه عاطفی هستید، امروز بهترین زمان برای شروع تغییر است. این مطلب توسط تیم دریچه آگاهی تهیه شده است تا شما را در مسیر شناخت خود و ساختن روابط سالم یاری کند.
